Stap voor stap geneesmiddelen gereedmaken: zo doe je dat veilig

Als bevoegd verpleegkundige of verzorgende moet je geregeld een geneesmiddel klaarmaken voor parenterale of orale toediening aan de patiënt. De nieuwe Handreiking Voor Toediening Gereed Maken en de Richtlijn Dubbele controle bij VTGM ondersteunen je om dit veilig te doen, met zo min mogelijk risico voor de patiënt én voor jezelf.

De geactualiseerde stappenplannen VTGM bij parenteralia (geneesmiddelen die via injectie of infusie worden toegediend) en bij oralia (tabletten, capsules en drankjes) helpen je het hele proces adequaat te doorlopen en fouten te voorkomen. In de Handreiking staan daarnaast aanbevelingen voor het management van zorgorganisaties over belangrijke randvoorwaarden bij VTGM.

“Zo moet je kunnen werken met goede materialen en beschermende apparatuur, moet er een persoon zijn aangewezen die de verantwoordelijkheid heeft over de kwaliteit van de VTGM-procedure, en moet er een up-to-date handboek Parenteralia en Oralia beschikbaar zijn voor verpleegkundigen of verzorgenden die op de afdeling geneesmiddelen klaarmaken”, zegt Fé van Dongen, verpleegkundige in het St. Antonius Ziekenhuis en medeontwikkelaar van de nieuwe Handreiking en Richtlijn. De Handreiking vervangt de flink verouderde Richtlijn VTGM van parenteralia op verpleegafdelingen in ziekenhuizen (2009) en de Landelijke instructie VTGM van medicatie in verpleeg- en verzorgingshuizen (2008) en is toepasbaar voor elke sector.

Als je alle stappen zorgvuldig doorloopt, kan er weinig misgaan. In bepaalde situaties kan een risico ontstaan voor de patiënt of voor jezelf. Fé van Dongen geeft enkele voorbeelden uit de praktijk van VTGM bij parenteralia en vertelt hoe de Handreiking helpt de risico’s te verkleinen. Technisch thuiszorgverpleegkundige en medeontwikkelaar Monique Mommers schetst praktijkvoorbeelden in thuissituaties.

Stap 1: Vertaling van medicatieopdracht naar VTGM-handelingen

Fé van Dongen: “Soms is er een fout gemaakt in het voorschrijven van de medicatie en klopt de dosering niet. Als verpleegkundige of verzorgende is het altijd goed om kritisch te kijken naar (nieuwe) recepten en bij vragen of onduidelijkheden de arts te raadplegen.”

Stap 2: Aanmaken toedienetiket

Fé van Dongen: “Het komt voor dat de naam van verschillende soorten medicatie of de verpakkingen op elkaar lijken: ‘soundalikes’ en ‘lookalikes’. Hierdoor wordt de medicatie weleens verwisseld. Bij patiëntgebonden medicatie staat de naam van de patiënt altijd op het etiket, maar als het in batch is bereid in de apotheek, is dit niet altijd het geval. Soms is er een verkeerde berekening gedaan waardoor het medicijn niet klopt. De zakkaart Formules en kruisregel is aan de Handreiking toegevoegd als handig hulpmiddel om berekeningen na te rekenen.”

Stap 3: Voorbereiding en verzamelen benodigde materialen

Fé van Dongen: “Verkeerd desinfecteren of niet lang genoeg wachten na desinfecteren gebeurt ook weleens. De regel is dat je, afhankelijk van het merk alcohol, 30 tot 60 seconden wacht. Doe deze handeling als eerste, dan is de alcohol gedroogd wanneer je verder gaat met de volgende stap in VTGM.” Nieuw is het advies filternaalden te gebruiken om te voorkomen dat bij het breken van glazen ampullen en het aanprikken van injectieflesjes met rubber dop glas- of rubberdeeltjes vrijkomen en via de injectievloeistof in de patiënt terechtkomen.

Stap 4: Voor toediening klaarmaken van het geneesmiddel

Fé van Dongen: “Soms trek je in de haast geen handschoenen aan. Dan is er een kans dat je het medicijn besmet. Bij sommige medicijnen is er ook gevaar voor jezelf. Door blootstelling aan een antibioticum kun je bijvoorbeeld hiervoor resistent worden. Ook kun je bij sommige medicijnen een allergische reactie krijgen, zoals huiduitslag.” De Handreiking adviseert, als het kan, gebruik te maken van niet te grote verpakkingen zodat je niet te vaak dezelfde flacon of ampul hoeft te gebruiken en het medicijn zoveel mogelijk steriel blijft. Of dat je risicovolle medicatie in de apotheek laat klaarmaken.

Monique Mommers: “Onder tijdsdruk ontstaat het risico dat je soms niet genoeg tijd neemt tot het geneesmiddel volledig is opgelost. Piperacilline/tazobactam is een antibioticumsoort waarbij dit wel minuten duurt. Als het middel niet volledig is opgelost, worden er geneesmiddelpartikeltjes gegeven. Terwijl het de bedoeling is dat het geneesmiddel helemaal helder is. Het komt ook voor dat je niet het juiste of de juiste hoeveelheid oplosmiddel hebt. Zelf loop ik er dan tegenaan dat er geen actueel handboek Parenteralia beschikbaar is. We hebben wel een bijsluiter, maar in zo’n Handboek staat precies beschreven hoe VTGM moet: met hoeveel oplosmiddel en hoe het geneesmiddel er uiteindelijk uit moet zien.”

Stap 5: Controle op het klaarmaken

Fé van Dongen: “Op momenten wanneer het heel druk is, kan het voorkomen dat er een verkeerde dosering wordt opgetrokken. Laat daarom altijd voor het toedienen parenteralia eerst aan een collega zien, dit kan medicatiefouten voorkomen." Dubbele controle is nog steeds verplicht omdat dit leidt tot minder medicatiefouten, maar kost in de praktijk veel tijd. Zeker voor de verzorgenden en verpleegkundigen in de wijkverpleging, die vaak alleen werken.

Wat doe je als een fysieke controle van de VTGM-handelingen door een bevoegd en bekwaam persoon niet mogelijk is, bijvoorbeeld bij een patiënt thuis? Monique Mommers: “Insuline hoeft je niet te bereiden, maar je moet wel de pen instellen en dat moet dubbel worden gecheckt. Als er geen collega kan meekijken, wil je weten welke mogelijkheden je dan hebt.” De Richtlijn Dubbele controle bij VTGM bevat enkele nieuwe inzichten. Wat je in zo’n geval bijvoorbeeld kunt overwegen, is:

In de Handreiking Voor Toediening Gereed Maken vind je ook geactualiseerde instructies voor het adequaat uitvoeren van VTGM bij oralia.

De Richtlijn Dubbele controle bij VTGM is in samenwerking met V&VN en met financiering van ZonMw ontwikkeld door het Instituut Verantwoord Medicijngebruik.